عدل الهی در قرآن کریم از دیدگاه استاد مطهری

از نظر ما ریشه اصلی و ریشه طرح های علمی و عملی مسأله عدل را در جامعه اسلامی، در درجه اول، در خود قرآن کریم باید جستجو کرد. قرآن است که بذر اندیشه عدل را در دل ها کاشت و آبیاری کرد و دغدغه آن را چه از نظر فکری و فلسفی و چه از نظر علمی و اجتماعی در روح ها ایجاد کرد. این قرآن است که مسأله عدل و ظلم را در چهره های گوناگونش: عدل تکوینی، عدل تشریعی، عدل اخلاقی، عدل اجتماعی طرح کرد.
قرآن تصریح می کند که نظام هستی و آفرینش، بر عدل و توازن و بر اساس استحقاق ها و قابلیت ها است. گذشته از آیات زیادی که صریحا ظلم را از ساحت کبریائی بشدت نفی می کند، و گذشته از آیاتی که ابلاغ و بیان و اتمام حجت را از آن جهت از شؤون پروردگار می شمارد که بود اینها نوعی عدل، و هلاک بشر با نبود آنها نوعی ظلم و ستم است، و گذشته از آیاتی که اساس خلقت را بر حق - که ملازم با عدل است - معرفی می نماید، گذشته از همه اینها در برخی از آیات، از مقام فاعلیت و تدبیر الهی به عنوان مقام قیام به عدل یاد می کند:
* شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولوا العلم قائما بالقسط *
یا عدل را ترازوی خدا در امر آفرینش می داند:
* والسماء رفعها و وضع المیزان *
در ذیل همین آیه است که رسول خدا فرمود:
* بالعدل قامت السموات والارض *
« آسمانها و زمین به عدل بر پا است».
عدل تشریعی یعنی اینکه در نظام جعل و وضع و تشریع قوانین، همواره اصل عدل، رعایت شده و می شود نیز صریحا مورد توجه قرآن قرار گرفته است. در قرآن کریم تصریح شده که حکمت بعثت و ارسال رسل این است که عدل و قسط بر نظام زندگانی بشر حاکم باشد:
* لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط *
« همانا فرستادگان خویش را با دلائل روشن فرستادیم و همراه آن ها کتاب و مقیاس قانون فرستادیم تا مردم بدینوسیله عدل را بپا دارند.»
بدیهی است که برقراری اصل عدل در نظامات اجتماعی، موقوف به این است که اولا نظام تشریعی و قانونی، نظامی عادلانه باشد، و ثانیا عملا به مرحله اجرا در آید.
علاوه بر این اصل کلی که قرآن در مورد همه پیامبران بیان کرده است. در مورد نظام تشریعی اسلامی می گوید: * قل امر ربی بالقسط *
یا در مورد برخی دستورها می گوید:
* ذلکم اقسط عندالله *
قرآن کریم ، امامت و رهبری را « پیمان » و مقامی « ضد ظلم» و « توأم با عدل» می داند.
قرآن، انسان اخلاقی را به عنوان « صاحب عدل» نام می برد. در چند جای قرآن که سخن از داوری و یا گواهی انسانهایی است که از نظر تربیتی و اخلاقی و روحی قابل اعتماد باشند، آنها را به همین عنوان که گفتیم نام می برد، مثل اینکه می فرماید:
* یحکم به ذوا عدل منکم *
یا می فرماید: * واشهدوا ذوی عدل منکم *
پس از ترجمه آثار یونانی در جهان اسلام، این جمله افلاطون معروف شد که « عدالت، مادر همه فضائل اخلاقی است»
ولی در حدود دو قرن پیش از آنکه سخن افلاطون در میان مسلمین شناخته بشود، مسلمین از زبان قرآن این سخن را شنیده بودند.
بیشترین آیات مربوط به عدل، درباره عدل جمعی و گروهی است اعم از خانوادگی، سیاسی، قضائی، اجتماعی. تا آنجا که این بنده به تقریب بدست آورده در حدود 16 آیه در این زمینه است.
در قرآن، از توحید گرفته تا معاد، و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت، و از آرمانهای فردی گرفته تا هدفهای اجتماعی، همه بر محور عدل استوار شده است. عدل قرآن، همدوش توحید، رکن معاد، هدف تشریع نبوت، فلسفه زعامت و امامت، معیار کمال فرد، و مقیاس سلامت اجتماع است.
عدل قرآن، آنجا که به توحید یا معاد مربوط می شود، به نگرش انسان به هستی و آفرینش، شکل خاص می دهد، و به عبارت دیگر، نوعی «جهان بینی» است، آنجا که به نبوت و تشریع و قانون مربوط می شود، یک « مقیاس» و « معیار» قانون شناسی است و به عبارت دیگر جای پایی است برای عقل که در ردیف کتاب و سنت قرار گیرد و جزء منابع فقه و استنباط بشمار آید، آنجا که به امامت و رهبری مربوط می شود یک « شایستگی» است، آنجا که پای اخلاق به میان می آید، آرمانی انسانی است، و آنجا که به اجتماع کشیده می شود یک « مسؤولیت» است.

نتیجه گیری

قرآن کریم عدل الهی را همه جانبه برای انسانها مطرح کرده است و در قیامت بر اساس عدل خدا حسابرسی می شویم. به سبب عدل خداوند، انسانها قدرت اختیار و انتخاب دارند و هر کس مسئول سرنوشت و مسیر زندگی دنیوی و اخروی خود می باشد. عدل خداوند در همه زمانها و هر لحظه پا بر جاست و جهان از ابتدا تاکنون حاکمیت عدل الهی را بر خود ندیده است زیرا فرمانروایانی که حکومت کرده اند بر روی زمین هیچ یک عدل واقعی را به اجرا نگذاشتند و در دوران پیامبران و امامان معصوم ما هم مردم با بی انصافی های خویش دست یاری به آنان ندادند و هم چنان عدل الهی اجرا نشد. آری این عدل بی نظیر خداوند که برای انسانهای هر دوره زمانی منجی ای را فرستاد و اکنون نیز ما در انتظار فرج منجی مان، حضرت مهدی (عج) هستیم تا ظهور کرده و به خواست و یاری خداوند اسلام واقعی و عدل واقعی را که جهان تاکنون به چشم ندیده با خود بیاورد و عدالت الهی را در همه جا گسترش دهد.
منابع :
1. کتاب عدل الهی/ استاد مرتضی مطهری.
2- اصول کافی.
3- نهج البلاغه.
4- قرآن کریم.

پی نوشت ها :

1. دانشجوی کارشناسی اقتصاد نظری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب.

منبع مقاله :